‘n Mens kan moontlik vra wat sedert die tertafellegging van die Nasionale Begroting in Februarie vanjaar so fundamenteel verander het om so ‘n drastiese verandering in toon te regverdig, of is dit ‘n tipiese geval (soos dikwels met die aanstelling van ‘n nuwe korporatiewe uitvoerende hoof gebeur) van eers die slegte nuus bekendmaak sodat sake daarna net kan verbeter en ‘n mens dan daarop aanspraak kan maak dat jy ‘n sinkende skip gered het?

Ongeag ‘n mens se mening oor bostaande vrae is dit egter onteenseglik so dat Suid-Afrika se staatsfinansies ’n doodloopstraat bereik het (soos wat reeds geruime tyd duidelik is).

In ‘n vorige kommentaar (“Die stand van staatsfinansies: waar het sake verkeerd geloop?” van 12 September 2017) het ek die mening uitgespreek dat die probleem hoofsaaklik aan die uitgawekant van die begroting lê. Staatsuitgawes het vanaf 2007/2008 met 5% van BBP toegeneem sonder om die groeipotensiaal van die ekonomie of die belastingbasis te verbeter. Die aanstelling van ‘n spesiale ministeriële komitee om maniere te vind om staatsuitgawes te verminder, dien as bevestiging van hierdie siening.

Dit beteken nie dat die inkomstetekort (wat op R51 miljard in 2017/2018 geraam word) onbeduidend is nie, maar dit is nie die oorsaak van die probleem nie. Soos vroeër daarop gewys, is dit oneerlik om net die swakheid van die ekonomie (trouens ook die internasionale ekonomie) hiervoor die skuld te gee – op stuk van sake is nominale ekonomiese groei steeds redelik veerkragtig en vergoed hoër inflasie vir laer reële groei¹. Die SAID se vermoë om belasting in te vorder om die nasionale begroting te ondersteun, kan dus tereg bevraagteken word – en dis ‘n kwessie wat toenemend geopper word.

Die vraag kan egter gevra word of dit raadsaam is om staatsuitgawes te besnoei op ‘n tydstip waarop Suid-Afrika met swak ekonomiese groei te kampe het. Sal dit nie die ekonomiese insinking verder vererger en dit selfs moeiliker maak om te herstel nie?

Ek sou liewer die voorgestelde vermindering van staatsuitgawes wou beskou as deel van die strukturele hervorming wat nodig is om die ekonomie weer op koers te kry. Die styging in staatsuitgawes ná 2007/2008 het nie die groeipotensiaal van die ekonomie verhoog nie, en dui daarop dat ‘n vermindering hoogstens ‘n tydelike terugslag vir verbruiksbesteding sal wees. In die lig van die regering se huidige gebrek aan vermoë sal dit om pragmatiese, indien nie ideologiese redes nie, beter wees om meer hulpmiddele in die hande van die privaat sektor te plaas.

Dit sal ook onaanvaarbaar wees as die pogings van die ministeriële komitee om staatsuitgawes te besnoei, verydel word deur die uitkoms van die komende loononderhandelinge. Die gebruik om verhogings wat inflasie oorskry aan staatsamptenare toe te ken bo en behalwe die outomatiese kerfverhogings wat die meeste staatsamptenare ontvang, sal tot ‘n einde moet kom. Outomatiese kerfverhoging sal óf geskrap óf by loonskikkings ingesluit moet word.

Dit is onverdedigbaar vir lone in die openbare sektor om voortdurend te styg teen ‘n koers wat hoër is as dié in die privaat sektor, wat die meerderheid van belastingbetalers uitmaak⁴. By implikasie sal belastingkoerse op lang termyn verhoog moet word om die oordrag van koopkrag van werkers in die privaat sektor na werkers in die openbare sektor te finansier. Dit is ook op plaaslike regeringvlak van toepassing.

Die grootste uitdaging vir die ministeriële komitee is die noodsaak om meer met minder te doen, dit wil sê om dieselfde dienste teen ‘n laer eenheidskoste te lewer. Daar word byvoorbeeld dikwels (soos ook weer in die jongste MTBR) gesê dat maatskaplike besteding teen enige besnoeiing van staatsuitgawes beskerm sal word. Dis alles goed en wel, maar dan sal die koste van die voorsiening van maatskaplike voordele (onderwys, gesondheid, maatskaplike toelaes, ens.) verlaag moet word word, onder meer deur die oordeelkundige gebruik van tegnologie.

Soos uitgespel in die MTBR se bespreking van vergoeding in die openbare sektor, moet ‘n mens egter nie onderskat hoe moeilik dit is om die loonrekening in arbeidsintensiewe funksies/departmente te verminder nie. Die beste benadering sou dalk wees om laeprioriteitsfunksies in die geheel te skrap (of te privatiseer) eerder as om kritieke funksies te verswak.

Dit sal ook die taak van die ministeriële komitee wees om die kabinet te oortuig dat daar nie ruimte vir nuwe beleidsinisiatiewe is nie. Soos in die MTBR erken, sal enige nuwe inisiatiewe met ‘n belastingverhoging gepaard moet gaan, hetsy deur bestaande belastingkoerse te verhoog of deur ‘n uitbreiding van die belastingbasis deur die instelling van nuwe belastings. In dié verband is die werk van die Davis Belastingkomitee van die uiterste belang om te verseker dat enige veranderinge in die belastingstelsel nie die groeipotensiaal van die ekonomie verder ondermyn nie. Dit is ironies dat toe die Davis Komitee in die lewe geroep is dit beklemtoon is dat die doel van die komitee nie was om belastings te verhoog om die tekort in staatsbefondsing aan te vul nie!

In die huidige omgewing van voortgesette rapportering van uitermatige verkwisting met staatsuitgawes, hetsy in die vorm van ongemagtigde besteding, manipulasie van tenderprosesse, of blatante korrupsie, is dit duidelik dat die moraal van belastingbetalers reeds verswak het. Onnodig om te sê, sal enige verhoging van die belastinglas uiters swak ontvang word.